เรื่องราวของสายพันธุ์ข้าวในประเทศไทย ความหลากหลายที่สร้างมูลค่า

การรู้จักสายพันธุ์ข้าวไทยจะช่วยให้เราเข้าใจการพัฒนาอุตสาหกรรมข้าวในประเทศ รวมถึงบทบาทสำคัญของข้าวในด้านเศรษฐกิจและวัฒนธรรม ข้าวไม่เพียงเป็นอาหารหลักของคนไทย แต่ยังเป็นสินค้าเกษตรที่สำคัญในการส่งออกและเป็นแหล่งรายได้หลักของประเทศ ในบทความนี้เราจะมาสำรวจที่มาของข้าว พันธุ์ข้าวยอดนิยม และการปรับปรุงพันธุ์ข้าวเพื่อพัฒนาอุตสาหกรรมข้าวไทย

จากอดีตถึงปัจจุบัน ประวัติของข้าวไทย

ข้าวไทยมีที่มาจากการปลูกข้าวในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ตั้งแต่สมัยโบราณ โดยชาวไทยเริ่มปลูกข้าวมานานแล้วและมีการพัฒนาพันธุ์ข้าวต่างๆ ให้เหมาะสมกับสภาพแวดล้อมของประเทศ ข้าวไทยจึงเป็นอาหารหลักประจำชาติที่มีประวัติยาวนาน 

พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ 9 ทรงอุทิศพระวรกายในการพัฒนาคุณภาพชีวิตของชาวนา และสร้างกำลังใจในการทำนาปลูกข้าว พระองค์ทรงย้ำว่า “ข้าวต้องปลูก” เพราะในอนาคตข้าวอาจไม่พอสำหรับประชากรที่เพิ่มขึ้น และต้องพึ่งพาข้าวจากต่างประเทศ พระองค์ได้รับการยกย่องเป็น “พระบิดาแห่งการวิจัยและพัฒนาข้าวไทย” ตามมติ ครม. ที่ยกย่องพระราชกรณียกิจในการพัฒนาข้าว

ประเภทของพันธุ์ข้าวไทยมีอะไรบ้าง?

การจำแนกประเภทของพันธุ์ข้าวไทยช่วยให้เข้าใจถึงลักษณะและคุณสมบัติของข้าวแต่ละประเภทที่เหมาะสมกับการใช้ประโยชน์ในด้านต่างๆ ทั้งในด้านการบริโภคและการผลิต โดยพันธุ์ข้าวไทยทั้งหมดสามารถแบ่งออกเป็น 4 ประเภทหลัก ดังนี้

1. ข้าวหอมมะลิ

ข้าวหอมมะลิเป็นพันธุ์ข้าวที่มีถิ่นกำเนิดในประเทศไทย ลักษณะเมล็ดเรียวยาว สีขาวนวลและมีกลิ่นหอมอ่อนคล้ายใบเตย เมื่อหุงสุกจะนุ่มและหอม แม้จะนำไปอุ่นใหม่ในไมโครเวฟก็ยังคงความนุ่มเหมือนเดิม แต่ข้าวหอมมะลิใหม่มักไม่ขึ้นหม้อดี ควรเลือกข้าวหอมมะลิที่เก่าข้ามปีสำหรับการหุงที่ขึ้นหม้อดี 

2. ข้าวเหนียว

ข้าวเหนียวเป็นพันธุ์ข้าวที่มีสองประเภทหลัก คือ ข้าวเหนียวขาวและข้าวเหนียวดำ (หรือข้าวก่ำ) ข้าวเหนียวขาวมีเมล็ดสีขาวขุ่น ยาวเรียว ไม่มันวาว เมื่อหุงสุกจะเกาะติดกันและทานแล้วอยู่ท้อง ส่วนข้าวเหนียวดำมีเมล็ดสีเข้มและแข็ง เคี้ยวยาก นิยมทำของหวาน นอกจากนี้ยังใช้ในการผลิตแป้งข้าวเหนียวสำหรับอุตสาหกรรมอาหารและสุราด้วยเช่นกัน

3. ข้าวขาว

ข้าวขาวมีลักษณะเมล็ดยาวเรียว เมื่อหุงสุกจะค่อนข้างร่วนและเรียงเม็ด หากเป็นข้าวใหม่จะมีกลิ่นหอมและนุ่มคล้ายข้าวหอมมะลิ สามารถเก็บไว้ได้นานโดยไม่บูด หากหุงตอนเช้าแล้วกินตอนเย็นก็ยังสามารถทานได้ แต่เมล็ดข้าวจะแข็งขึ้นเมื่ออุ่นซ้ำ พันธุ์ข้าวนี้ไม่ยุบตัวเมื่อราดแกง และยังสามารถนำไปแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์อื่นๆ ได้ดี

4. ข้าวไม่ขัดสี

ข้าวไม่ขัดสี คือ ข้าวที่ยังคงเปลือกหุ้มเมล็ด ทำให้รักษาคุณค่าทางโภชนาการไว้ได้ เช่น วิตามินบีและกากใย 

ช่วยในการย่อยอาหารและการดูดซึมสารอาหารต่างๆ โดยเมล็ดข้าวมีสีแดงหรือน้ำตาลขึ้นอยู่กับพันธุ์ และมีความแข็งกว่าเคี้ยวยากกว่าข้าวขาว เนื่องจากมีเปลือกและรำข้าวอยู่ 

พันธุ์ข้าวประเภทนี้มักปลูกในพื้นที่ที่เน้นการเกษตรแบบออร์แกนิกหรือในภูมิภาคที่มุ่งเน้นการปลูกข้าวเพื่อสุขภาพ เช่น ภาคเหนือและภาคอีสานของไทย ข้าวกล้องนิยมใช้ในเมนูเพื่อสุขภาพ เช่น ข้าวผัด ข้าวต้ม หรือข้าวสวยร่วมกับกับข้าวต่างๆ แม้เคี้ยวยากแต่หากปรุงอย่างเหมาะสมสามารถรับประทานได้ดี หรือใช้ทำข้าวกล้องทอด ข้าวกล้องต้ม และขนมขบเคี้ยวเพื่อสุขภาพ

สายพันธุ์ข้าวไทยและสำคัญและโดดเด่น

สายพันธุ์ข้าวในประเทศไทยมีความสำคัญและโดดเด่นในด้านคุณภาพและรสชาติ ซึ่งได้รับการพัฒนาและปรับปรุงพันธุ์มาอย่างต่อเนื่อง เพื่อให้เหมาะสมกับสภาพการเพาะปลูกและการบริโภคของคนไทย มาดูกันว่ามีพันธุ์ข้าวไทยอะไรที่สำคัญและได้รับความนิยมกันบ้าง

ข้าวหอมมะลิทุ่งกุลา

ข้าวหอมมะลิทุ่งกุลาเป็นข้าวเปลือกที่มีสีฟาง เมล็ดยาวและเรียว ไม่มีหางข้าว เมล็ดข้าวที่ผ่านการสีแล้วจะมีความใสและแกร่ง พร้อมทั้งมีความมันและเลื่อมเป็นประกาย เมื่อหุงสุกจะมีกลิ่นหอมและเนื้อข้าวนุ่ม 

ข้าวพันธุ์นี้มาจากแหล่งปลูกที่ดีที่สุดในโลก คือ ทุ่งกุลาร้องไห้ ซึ่งเป็นพื้นที่ราบกว้างในภาคอีสาน เมล็ดข้าวมีความยาวตั้งแต่ 7 มิลลิเมตรขึ้นไป จึงถือเป็นพันธุ์ข้าวที่มีคุณภาพและเป็นที่นิยม โดยมักนำมาปรุงเป็นข้าวสวย ข้าวต้ม หรือข้าวผัด และยังสามารถนำไปทำขนมต่างๆ ได้ดี

ข้าวหอมมะลิ 105

ข้าวหอมมะลิ 105 เป็นพันธุ์ข้าวที่มีกลิ่นหอมคล้ายใบเตย ซึ่งปลูกได้ดีที่สุดในประเทศไทยและเป็นหนึ่งในสินค้าส่งออกที่ได้รับการยอมรับทั่วโลก มักใช้ทำข้าวสวย ข้าวต้ม ข้าวผัด หรือข้าวเคียงกับอาหารไทยต่างๆ เนื่องจากรสชาติอร่อยและกลิ่นหอม 

มีต้นกำเนิดจากจังหวัดฉะเชิงเทรา และได้รับการปรับปรุงพันธุ์จากข้าวขาวดอกมะลิ โดยมีคุณลักษณะเด่น คือ  กลิ่นหอมชวนรับประทานเมื่อหุงสุก

ข้าวเหนียวเขี้ยวงู

ข้าวเหนียวเขี้ยวงูเป็นพันธุ์ข้าวเหนียวพื้นเมืองที่มีเมล็ดเล็ก เรียวยาว สีขาว และทนทานต่อโรคต่างๆ ได้ดี เมื่อหุงสุกจะได้ข้าวเหนียวนุ่ม เม็ดข้าวเรียงตัวสวยไม่เละ มีกลิ่นหอมและสีขาวเลื่อมมัน นิยมใช้ทำข้าวเหนียวมูน ปลูกกันมากทางภาคเหนือของประเทศไทย โดยเฉพาะในจังหวัดเชียงราย

ข้าวเหนียวพันธุ์ กข. 6

ข้าวเหนียวพันธุ์ กข. 6 มีลักษณะเมล็ดยาวเรียวและเปลือกสีน้ำตาล มีขนสั้นบนเมล็ด เป็นพันธุ์ข้าวเหนียวหอมที่ได้รับการปรับปรุงจากข้าวเจ้าพันธุ์หอมมะลิ 105 เมื่อหุงจะได้ข้าวเหนียวนุ่ม มีกลิ่นหอม ทนแล้ง และมีคุณภาพการหุงต้มที่ดี 

ข้าวพันธุ์นี้ให้ผลผลิตสูงสุดเป็นอันดับหนึ่งและได้รับความนิยมในการปลูกในภาคเหนือและภาคอีสาน เมื่อข้าวสุกแล้วมีความนุ่มและมีกลิ่นหอม นิยมทำข้าวเหนียวมูน ข้าวเหนียว ข้าวปั้น หรือใช้เป็นเครื่องเคียงในอาหารต่างๆ เช่น ข้าวเหนียวหมูปิ้ง ข้าวเหนียวไก่ทอด และขนมหวานประเภทข้าวเหนียว

ข้าวเหนียวเขาวงกาฬสินธ์ุ

ข้าวเหนียวเขาวงกาฬสินธุ์เป็นข้าวเหนียวที่มีเปลือกสีน้ำตาลและเมล็ดข้าวสีขาวนวล ปลูกในพื้นที่ที่มีแคลเซียมและซิลิคอนสูง เช่น อำเภอเขาวง อำเภอกุฉินารายณ์ และอำเภอนาคู จังหวัดกาฬสินธุ์ ซึ่งมีอากาศเย็นแห้งและน้ำน้อย ทำให้พันธุ์ข้าวนี้มีความนุ่มและหอม เมื่อนึ่งแล้วจะมีความนุ่ม ไม่แฉะติดมือ และยังคงความอ่อนนุ่มได้แม้เก็บเอาไว้นาน

นิยมใช้ทำข้าวเหนียวมูน ข้าวเหนียวปั้น หรือใช้เป็นขนมหวานต่างๆ เช่น ข้าวเหนียวทุเรียน ข้าวเหนียวมะม่วง และยังสามารถทานเป็นเครื่องเคียงกับอาหารคาวต่างๆ ได้ดี

 ข้าวกล้อง

ข้าวกล้องหรือข้าวซ้อมมือเป็นข้าวที่ขัดสีเพียงครั้งเดียว โดยยังมีจมูกข้าวและรำข้าว เมล็ดข้าวมีสีตั้งแต่สีน้ำตาลอ่อนถึงเข้ม ข้าวกล้องอุดมไปด้วยเส้นใยที่สูงกว่าข้าวขาวหลายเท่า การรับประทานข้าวกล้องช่วยให้ร่างกายได้รับสารอาหารและเส้นใย ช่วยให้อิ่มนานและลดความอยากอาหาร นิยมใช้ทำข้าวสวย ข้าวผัด หรือข้าวต้มเพื่อสุขภาพ

ข้าวไรซ์เบอร์รี

ข้าวพันธุ์สีม่วงนี้เป็นผลงานการปรับปรุงพันธุ์จากการผสมข้ามสายพันธุ์ระหว่างข้าวเจ้าหอมนิลและข้าวขาวดอกมะลิ 105 โดยมีลักษณะเมล็ดยาวเรียว สีม่วงเข้มคล้ายลูกเบอร์รี่ มีกลิ่นหอมและรสชาติหอมมัน เนื้อเหนียวนุ่ม เนื่องจากขัดสีเพียงบางส่วน สามารถปลูกได้ตลอดทั้งปี นิยมรับประทานเป็นข้าวสวย หรือใช้ในเมนูข้าวผัด ข้าวต้ม เพื่อเพิ่มรสชาติหอมมัน

ข้าวเจ๊กเชยเสาไห้

ข้าวพันธุ์เจ๊กเชยจากอำเภอเสาไห้ จังหวัดสระบุรี เป็นพันธุ์ข้าวที่มีชื่อเสียงมาจากพ่อค้าชาวไทยเชื้อสายจีนชื่อ “เจ๊กเชย” ที่นำพันธุ์ข้าวนี้เข้ามาในพื้นที่ตั้งแต่ต้นรัชสมัยรัตนโกสินทร์ 

มีเมล็ดยาวเรียว เมื่อหุงสุกจะร่วนไม่เกาะเป็นก้อน ข้าวสุกนุ่ม ไม่แฉะ ไม่แข็งกระด้าง และไม่เหนียว เมื่อราดแกงก็ไม่ยุบตัว ไม่บูดง่าย และสามารถเก็บรักษาคุณภาพได้ดีแม้ทิ้งไว้ข้ามวัน ข้าวเก่าสามารถนำมาหุงได้โดยไม่มีกลิ่นสาบ และยังสามารถนำไปแปรรูปเป็นเส้นและขนมได้ดีอีกด้วย

ข้าวเหลืองประทิวชุมพร

ข้าวพันธุ์พื้นเมืองดั้งเดิมจากอำเภอปะทิว จังหวัดชุมพร เป็นข้าวที่ปลูกได้ดีในดินเปรี้ยวและทนต่อโรคแมลง มีลักษณะเมล็ดยาว สีเหลือง เลื่อมมัน และน้ำหนักดี พันธุ์ข้าวนี้เหมาะสำหรับการปลูกในฤดูนาปี โดยเก็บเกี่ยวในช่วงเดือนธันวาคม 

ข้าวเปลือกของข้าวเหลืองประทิวชุมพรมีสีฟาง ส่วนข้าวสารจะมีสีขาว และเมื่อทำเป็นข้าวกล้องจะมีสีเหลืองอ่อน เมล็ดยาวเรียว เมื่อหุงจะสุกเร็ว ร่วนเป็นเมล็ดไม่จับกันเป็นก้อน หุงขึ้นหม้อ เหมาะสำหรับรับประทานกับกับข้าวราดแกงหรือทำเมนูต่างๆ

ข้าวสังข์หยดพัทลุง

ข้าวสังข์หยดเป็นข้าวที่มีต้นกำเนิดในจังหวัดพัทลุง โดยมีเยื่อหุ้มเมล็ดสีขาวปนแดงจางจนถึงแดงเข้ม ข้าวกล้องจะมีสีแดงเนื่องจากมีแอนโทไซยานินอยู่ในเยื่อชั้นนอกของเมล็ด ข้าวซ้อมมือเมื่อขัดสีบางเมล็ดจะมีสีขาวใส แต่ส่วนใหญ่จะขุ่นขาว เมื่อหุงแล้วจะนุ่มมากและยังคงความนุ่มเมื่อเย็นลง มีกลิ่นที่เป็นเอกลักษณ์ 

พันธุ์ข้าวนี้มีเมล็ดเล็ก เรียว ท้ายงอน เมื่อหุงสุกแล้วเมล็ดข้าวจะนุ่มและจับตัวกันคล้ายข้าวเหนียว ข้าวพันธุ์นี้มีคุณค่าทางโภชนาการสูงกว่าข้าวพันธุ์อื่นๆ โดยมีเส้นใยสูง ช่วยชะลอความแก่ บำรุงโลหิต ป้องกันโรคความจำเสื่อม และลดความเสี่ยงของมะเร็ง

ข้าวมันปู

ข้าวที่ชาวจีนเรียกว่า “ข้าวแดง” หรือชื่อพื้นเมืองว่า “อั้งคั่ก” มีลักษณะเยื่อหุ้มเปลือกข้าวที่เป็นสีแดงคล้ายมันปู จัดเป็นข้าวกล้องหรือข้าวซ้อมมือชนิดหนึ่ง ซึ่งมีไขมันในปริมาณสูงกว่าข้าวขัดสีประมาณสองเท่า และมีสารเคโรทีนที่สามารถเปลี่ยนเป็นวิตามินเอในร่างกายมากกว่าข้าวขัดสี 

เมื่อหุงสุกแล้ว ข้าวพันธุ์นี้จะมีสีชมพูอ่อน กลิ่นหอม เนื้อข้าวนุ่มสวย ไม่แฉะและดูน่ารับประทาน เหมาะสำหรับใช้ประกอบอาหารหลากหลาย เช่น ข้าวผัด ข้าวอบ หรือแม้แต่การเคี่ยวเป็นโจ๊ก

การปรับปรุงพันธุ์ข้าวไทยเพื่อเพิ่มผลผลิตและคุณภาพ

การปรับปรุงพันธุ์ข้าวเพื่อให้ได้พันธุ์ใหม่ที่ดีกว่า เริ่มจากการรวบรวมพันธุ์ข้าวที่มีคุณสมบัติต่างๆ แล้วคัดเลือกพันธุ์ที่เหมาะสม จากนั้นจึงผสมพันธุ์ระหว่างพันธุ์ต่างๆ ผ่านการสร้างข้าวที่มีคุณสมบัติจากทั้งพ่อและแม่หรืออาจเกิดการกลายพันธุ์ตามธรรมชาติหรือวิธีทางวิทยาศาสตร์ เพื่อสร้างลักษณะใหม่ที่ดีกว่า รวมไปถึงการใช้เทคโนโลยีชีวภาพและพันธุวิศวกรรมช่วยเพิ่มคุณสมบัติอื่นๆ เช่น ทนทานต่อสภาพแวดล้อมหรือเพิ่มสารอาหาร และการสร้างพันธุ์ข้าวลูกผสมช่วยเพิ่มผลผลิตและคุณภาพข้าว

ประเทศไทยเน้นพัฒนาพันธุ์ข้าวเพื่อเพิ่มผลผลิตสูง ตอบโจทย์ความต้องการของเกษตรกร โดยมีนโยบายและทุนสนับสนุนทีมวิจัยดำเนินโครงการครบวงจร

สรุป

ข้าวไทยมีประวัติยาวนาน เป็นอาหารหลักของคนไทยมาตั้งแต่โบราณ พันธุ์ข้าวหลักๆ ได้แก่ ข้าวหอมมะลิ ข้าวเหนียว ข้าวขาว และข้าวไม่ขัดสี โดยพันธุ์ข้าวไทยยอดนิยมจากทั้งหมด เช่น ข้าวหอมมะลิ 105 ที่มีกลิ่นหอมและเนื้อข้าวนุ่ม ข้าวเหนียวเขี้ยวงูที่นิยมใช้ทำข้าวเหนียวมูน และข้าวสังข์หยดที่มีคุณค่าทางโภชนาการสูง

มาร่วมสนับสนุนการผลิตและการตลาดข้าวไทยผ่านการบริจาคหรือการร่วมมือกับองค์กรหรือมูลนิธิที่เกี่ยวข้องกับการส่งเสริมพันธุ์ข้าวไทย เช่น Bioblack Pung Craft คูน (Koon) PHAI Craft และ ข้าวหอมชัยภูมิ (KAO HOM Chaiyaphum) ได้ที่ Cheewid เพื่อส่งเสริมการเติบโตและพัฒนาผลผลิตข้าวในประเทศ